از چیستی تا درمان زخم عفونی

انواع زخم‌های پرخطر برای عفونت

برخی از زخم‌ها به دلیل ماهیت خاص خود یا شرایط بیمار، خطر بالاتری برای ایجاد عفونت زخم دارند. شناخت این زخم‌ها به پیشگیری و مدیریت بهتر کمک می‌کند.

زخم دیابتی

زخم دیابتی یکی از شایع‌ترین و جدی‌ترین عوارض دیابت شیرین کنترل‌نشده است. این زخم‌ها، که اغلب در پاها ایجاد می‌شوند، به دلیل ترکیبی از نوروپاتی (کاهش حس)، واسکولوپاتی (کاهش خون‌رسانی) و نقص در سیستم ایمنی، به شدت مستعد عفونت هستند. عفونت زخم دیابتی می‌تواند به سرعت پیشرفت کرده و منجر به استئومیلیت (عفونت استخوان) و در نهایت قطع عضو شود.

زخم بستر

زخم بستر (Pressure Ulcer)، که به آن زخم فشاری نیز گفته می‌شود، در اثر فشار طولانی مدت بر روی پوست و بافت‌های زیرین، معمولا در نقاط استخوانی مانند دنبالچه، پاشنه پا، آرنج و شانه‌ها ایجاد می‌شود. این زخم‌ها در بیماران بی‌حرکت یا افرادی که برای مدت طولانی در یک وضعیت قرار می‌گیرند، شایع هستند. به دلیل خون‌رسانی ضعیف به بافت‌های اطراف و آلودگی احتمالی با مدفوع یا ادرار، زخم بستر به شدت مستعد عفونت است.

زخم جراحی

با وجود رعایت دقیق پروتکل‌های استریل در اتاق عمل، عفونت زخم جراحی (Surgical Site Infection – SSI) همچنان یکی از عوارض نسبتا شایع پس از عمل‌های جراحی به شمار می‌رود. نوع جراحی نقش مهمی دارد؛ به‌ویژه در جراحی‌های شکمی، روده یا عمل‌های طولانی‌مدت که احتمال آلودگی بیشتر است. از سوی دیگر، وضعیت سلامت عمومی بیمار نیز تأثیرگذار است؛ افرادی با بیماری‌هایی مانند دیابت، چاقی، سوءتغذیه یا ضعف سیستم ایمنی بیشتر در معرض خطر هستند. همچنین، تکنیک جراحی و رعایت اصول استریل، کنترل ناکافی خونریزی (هموستاز)، یا دبریدمان نادرست می‌توانند زمینه را برای عفونت فراهم کنند. در نهایت، وجود باکتری‌ها یا آلودگی زخم در حین جراحی نیز از دیگر عوامل خطر مهم به‌شمار می‌روند.

زخم مزمن با خون‌رسانی ضعیف

هر زخمی که به دلیل مشکلات عروقی (مانند بیماری شریان محیطی، نارسایی وریدی) خون‌رسانی کافی نداشته باشد، به شدت در معرض خطر عفونت و عدم بهبود قرار می‌گیرد. کاهش خون‌رسانی به معنای کاهش اکسیژن، مواد مغذی و سلول‌های ایمنی به محل زخم است که باعث می‌شود بدن نتواند به طور مؤثر با باکتری‌ها مبارزه کند. این زخم‌ها معمولا به کندی بهبود می‌یابند و می‌توانند به زخم‌های مزمن و عودکننده تبدیل شوند.

جدول زیر خلاصه‌ای از ویژگی‌های زخم‌های پرخطر و دلایل آسیب‌پذیری آن‌ها در برابر عفونت را نشان می‌دهد:

آگاهی از این زخم‌های پرخطر به پزشکان و بیماران کمک می‌کند تا با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و درمان به موقع، از بروز عفونت زخم جلوگیری کنند.

پانسمان زخم عفونی

انتخاب پانسمان مناسب برای زخم‌های عفونی نقش حیاتی در کنترل عفونت، حمایت از بهبود و کاهش بار میکروبی ایفا می‌کند. پانسمان باید به گونه‌ای انتخاب شود که محیطی مناسب برای ترمیم فراهم کند و در عین حال، عوامل بیماری‌زا را مهار نماید.

ویژگی‌های پانسمان مناسب برای زخم‌های عفونی

یک پانسمان مناسب برای زخم عفونی باید چند ویژگی کلیدی داشته باشد تا بهبود زخم را تسریع کرده و از گسترش عفونت جلوگیری کند. این ویژگی‌ها شامل قابلیت جذب بالا برای کنترل ترشحات اگزودا و جلوگیری از آسیب به پوست اطراف، خواص آنتی‌میکروبیال برای کاهش بار میکروبی و حفظ رطوبت مناسب جهت فراهم‌کردن محیط مرطوب بهینه برای ترمیم زخم است. همچنین پانسمان باید غیرچسبنده باشد تا هنگام تعویض به بافت تازه آسیب نزند، در عین حال سد محافظتی مؤثری در برابر آلودگی‌های خارجی ایجاد کند. قابلیت تنفس جهت تبادل گازها و اکسیژن‌رسانی به زخم و کاهش بو ناشی از عفونت نیز از دیگر ویژگی‌های مهم آن به شمار می‌رود.

انواع پانسمان ضدباکتری

انواع پانسمان ضدباکتری بر اساس ماده فعال و نوع کاربرد دسته‌بندی می‌شوند و در ادامه با مهم‌ترین آن‌ها آشنا می‌شوید:

• پانسمان‌های نقره (Silver dressings):  نقره یک عامل ضد میکروبی وسیع‌الطیف است که علیه طیف وسیعی از باکتری‌ها و قارچ‌ها مؤثر است. یون‌های نقره آزاد شده از پانسمان، به دیواره سلولی باکتری‌ها آسیب می‌رسانند و فرآیندهای حیاتی آن‌ها را مختل می‌کنند. این پانسمان‌ها برای پانسمان زخم عفونی و زخم‌های سوختگی به طور گسترده‌ای استفاده می‌شوند.
• پانسمان‌های ید (Iodine dressings): ید نیز یک عامل ضد میکروبی قوی است که سال‌هاست در درمان زخم‌ها استفاده می‌شود. پانسمان‌های حاوی ید (مانند کادکسومر ید) به تدریج ید را آزاد کرده و به کاهش بار میکروبی کمک می‌کنند.
• پانسمان‌های فوم (Foam dressings): این پانسمان‌ها دارای قدرت جذب بالا بوده و برای زخم‌های با ترشح زیاد مناسب هستند. برخی از فوم‌ها با نقره یا سایر عوامل ضد میکروبی ترکیب شده‌اند تا خاصیت ضد باکتریایی نیز داشته باشند.
• پانسمان‌های آلژینات (Alginate dressings): از جلبک دریایی تهیه می‌شوند و دارای قدرت جذب بسیار بالا هستند، که آن‌ها را برای زخم‌های با ترشح زیاد و خونریزی‌دهنده مناسب می‌سازد. آلژینات در تماس با ترشحات زخم به یک ژل تبدیل شده و محیط مرطوب را حفظ می‌کند. برخی از آلژینات‌ها نیز با نقره ترکیب شده‌اند.
• پانسمان‌های هیدروژل (Hydrogel dressings): برای زخم‌های خشک یا زخم‌های با بافت نکروتیک خشک مناسب هستند. این پانسمان‌ها رطوبت را به زخم می‌دهند و به دبریدمان اتولیتیک کمک می‌کنند. برخی انواع آن با عوامل ضد میکروبی ترکیب شده‌اند.
• پانسمان‌های عسل پزشکی (Medical Honey dressings): همانطور که پیش‌تر ذکر شد، عسل پزشکی به دلیل خواص ضد باکتریایی و اسموتیک خود، در مدیریت زخم‌های عفونی مؤثر است.

انتخاب از بین این پانسمان‌ها براساس شرایط و نوع زخم انجام می‌شود. بهتر است برای انتخاب درست از پزشک یا کارشناسان مرتبط با این امر کمک بگیرید.

نکات مهم در تعویض پانسمان زخم عفونی

برای جلوگیری از گسترش عفونت، باید دست‌ها را قبل و بعد از تعویض پانسمان به‌طور کامل با آب و صابون شست یا از محلول ضدعفونی‌کننده استفاده کرد و در صورت امکان از دستکش استریل بهره برد تا تماس مستقیم با زخم کاهش یابد. پانسمان قدیمی باید به‌آرامی و با دقت برداشته شود تا به بافت‌های در حال بهبود آسیبی نرسد. سپس زخم را با محلول سالین نرمال یا آب استریل به‌دقت شستشو داد.

پوست اطراف زخم نیز باید به‌آرامی خشک شود تا از ماسراسیون جلوگیری گردد. پانسمان جدید طبق دستور پزشک یا راهنمای تولیدکننده، با رعایت اصول استریل روی زخم قرار داده شود. تعویض پانسمان باید منظم و مطابق با نظر پزشک انجام گیرد و بستگی به نوع پانسمان و میزان ترشحات دارد.

درنهایت اینکه، هنگام تعویض، زخم باید از نظر علائم مانند قرمزی، تورم، ترشح یا بوی بد بررسی شود و در پایان، پانسمان‌های قدیمی و مواد آلوده باید در کیسه‌های زباله مخصوص و به‌طور ایمن دفع شوند. 

مراقبت‌های بعد از درمان زخم عفونی

پس از کنترل عفونت زخم و شروع روند بهبود، مراقبت‌های مستمر برای اطمینان از ترمیم کامل و جلوگیری از عود عفونت بسیار مهم است.

تعویض پانسمان و شست‌وشو

تعویض منظم پانسمان و شست‌وشوی صحیح زخم حتی پس از کاهش علائم عفونت ضروری است. این کار با جذب ترشحات، تمیز نگه‌داشتن زخم و پیشگیری از آلودگی‌های جدید، روند ترمیم را تسریع می‌کند. زخم باید روزانه با محلول سالین یا صابون ملایم شسته شود و از محلول‌های قوی بدون تجویز پزشک پرهیز گردد.

رژیم غذایی مفید برای ترمیم بهتر

تغذیه مناسب نقش کلیدی در ترمیم زخم دارد. پروتئین که برای ترمیم زخم ضروری است در موادی مانند گوشت بدون چربی، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ، لبنیات، حبوبات و مغزیجات یافت می‌شود. ویتامین C به‌عنوان عامل محرک تولید کلاژن، در مرکبات، کیوی، فلفل دلمه‌ای و سبزیجات برگ‌سبز موجود است. روی (زینک) نیز که برای تقسیم سلولی و سنتز پروتئین اهمیت دارد در گوشت قرمز، مرغ و مغزیجات یافت می‌شود. ویتامین A به رشد سلولی و ایمنی کمک می‌کند و در سبزیجاتی مانند هویج و اسفناج موجود است. علاوه بر این، نوشیدن آب کافی برای حفظ رطوبت بافت‌ها ضروری بوده و دریافت کالری کافی نیز انرژی لازم برای بازسازی بافت‌ها را تأمین می‌کند.

مدیریت درد و التهاب

برای کاهش درد و بهبود علائم همراه با زخم، می‌توان از روش‌های حمایتی ساده‌ای استفاده کرد. مسکن‌های بدون نسخه مانند استامینوفن یا ایبوپروفن برای کنترل درد مؤثرند و در موارد شدیدتر، پزشک ممکن است داروهای قوی‌تری تجویز کند. کمپرس سرد در مراحل اولیه به کاهش تورم و درد کمک می‌کند و در مراحل بعد، کمپرس گرم با افزایش جریان خون، روند بهبود را تسریع می‌بخشد. همچنین، بالا نگه‌داشتن عضو آسیب‌دیده (مثل پا یا دست) تورم را کاهش داده و استراحت کافی به بدن اجازه می‌دهد انرژی خود را صرف ترمیم زخم کند.

مراقبت‌های پس از درمان شامل پانسمان منظم، تغذیه مناسب و مدیریت درد است که به بهبود سریع‌تر کمک می‌کند.

روش‌های پیشگیری از عفونت زخم

پیشگیری همیشه بهتر از درمان است، به خصوص در مورد عفونت زخم. با رعایت برخی اصول ساده، می‌توان به طور قابل توجهی خطر عفونت را کاهش داد.

بهداشت فردی و مراقبت اولیه

بلافاصله پس از ایجاد زخم، آن را با آب و صابون ملایم یا محلول سالین نرمال به‌دقت تمیز کنید تا آلودگی‌ها و ذرات خارجی پاک شوند. درباره استفاده از ضدعفونی‌کننده‌هایی مانند بتادین یا الکل بهتر است با پزشک مشورت شود، زیرا ممکن است به سلول‌های سالم آسیب برسانند و اغلب شستشو با آب و صابون کافی است. پس از تمیز کردن، زخم را با پانسمان استریل بپوشانید تا از ورود باکتری‌ها جلوگیری شود و از هرگونه دستکاری غیرضروری یا لمس زخم با دست آلوده خودداری کنید.

جلوگیری از خشک‌شدن یا آلوده‌شدن زخم

حفظ رطوبت مناسب زخم اهمیت زیادی دارد، زیرا خشک شدن بیش از حد می‌تواند روند ترمیم را کند کرده و باعث تشکیل دلمه‌های سفت شود؛ استفاده از پماد آنتی‌بیوتیک یا وازلین به حفظ این رطوبت کمک می‌کند. انتخاب پانسمان مناسب که رطوبت را نگه داشته و در عین حال از آلودگی جلوگیری کند، مانند هیدروژل‌ها یا فوم‌ها، نیز بسیار مؤثر است. همچنین باید از تماس مستقیم زخم با سطوح کثیف، لباس‌های آلوده یا محیط‌های غیربهداشتی جلوگیری کرده و در محیط‌های مانند آشپزخانه یا حیاط زخم را پوشانده نگه داشت.

نقش واکسن کزاز در عفونت‌های باز

واکسن کزاز (Tetanus vaccine) در پیشگیری از عفونت‌های زخم، به خصوص زخم‌های آلوده یا سوراخ‌کننده، اهمیت حیاتی دارد. کزاز یک بیماری جدی و بالقوه کشنده است که توسط سم تولید شده توسط باکتری کلستریدیوم تتانی ایجاد می‌شود. این باکتری معمولا در خاک، مدفوع حیوانات و انسان یافت می‌شود و می‌تواند از طریق زخم‌های عمیق و آلوده وارد بدن شود. گرچه واکسن کزاز مستقیما از عفونت زخم با سایر باکتری‌ها جلوگیری نمی‌کند، اما از یک عارضه جانبی خطرناک و کشنده مرتبط با زخم‌های آلوده جلوگیری می‌کند و بنابراین بخش مهمی از مراقبت‌های پیشگیرانه از زخم است.

پیشگیری از عفونت زخم با رعایت بهداشت و استفاده از پانسمان مناسب امکان‌پذیر است. واکسن کزاز در زخم‌های باز نقش حفاظتی مهمی دارد.